Dyrektywa i rozporządzenie jako źródło unijnego prawa spółek.

Przejście do bardziej szczegółowych uregulowań dotyczących Europejskiego Prawa Spółek wymaga na wstępie wyjaśnienia, czym to prawo jest. Bez wątpienia EPS nie stanowi ponadnarodowej kodyfikacji, lecz jest jedynie pojęciem doktrynalnym o charakterze zbiorczym regulowanym poprzez treść przyjętych i opublikowanych w Dzienniku Urzędowym Unii Dyrektyw oraz innych form prawnych przewidzianych dla prawa wspólnotowego – przede wszystkim rozporządzeń. Do chwili obecnej tych dyrektyw uchwalono 14, a są nimi:

• Dyrektywa o publikacji ogłoszeń (zwana też dyrektywą o jawności) – 68/151 uchwalona 9 marca 1968 roku, określa przede wszystkim warunki i zasady jawności, a także ważność zobowiązań przyjętych przez spółki kapitałowe.

• Dyrektywa o kapitale – 77/91 uchwalona 13 grudnia 1976 roku reguluje problematykę zakładania spółek akcyjnych oraz wymogi dotyczące określenia wysokości a także ewentualnych zmian kapitału.

• Dyrektywa o fuzji – 78/855 uchwalona 9 października 1978 roku określa warunki połączeń w ramach tego samego kraju spółek akcyjnych.

• Dyrektywa o bilansie – 78/660 uchwalona 25 lipca 1978 roku o zamknięciu rocznym spółek kapitałowych. Została ona zmieniona przez Dyrektywę o spółce z o.o.& Co. – Spółce komandytowej: Dyrektywę Rady 90/605 z 8 listopada 1990 roku oraz przez Dyrektywę o przedsiębiorstwach średniej wielkości: Dyrektywę 90/604 z 8 listopada 1990 roku.

• Dyrektywa o podziale – 82/891 uchwalona 17 grudnia 1982 roku określa zasady podziału spółek akcyjnych polegające albo na objęciu przez akcjonariuszy akcji spółki podzielonej bez dokonywania formalnej likwidacji spółki, albo przez utworzenie nowych spółek i przeniesieniu do nich majątku spółki rozwiązywanej, ale bez przeprowadzenia likwidacji.

• Dyrektywa o bilansie koncernu – 83/349 uchwalona 13 czerwca 1983 roku reguluje zasady prowadzenia rachunkowości spółek powiązanych kapitałowo i stanowi istotne uzupełnienie regulacji zawartych w Dyrektywie 78/660.

• Dyrektywa o kwalifikacjach rewidentów – 84/253 uchwalona 10 kwietnia 1984 roku określa warunki, jakie muszą spełniać audytorzy.

• Dyrektywa o oddziałach- 89/666 uchwalona 21 grudnia 1989 roku reguluje zasady powoływania przez spółki, oraz związane z tym warunki jawności, oddziałów tworzonych za granicą.

• Dyrektywa o spółkach jednoosobowych – 89/667 uchwalona 21 grudnia 1989 roku reguluje status prawny jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

• Dyrektywa o strukturze – zmieniona propozycja 5. dyrektywy z 15 sierpnia 1983 roku o strukturze spółki akcyjnej oraz uprawnieniach i obowiązkach jej organów.

• Dyrektywa o prawie koncernowym – zmieniony projekt wstępny 9. dyrektywy z 1984 roku o prawie koncernowym.

• Dyrektywa dotycząca ofert przyjęcia – zmieniona propozycja 13. dyrektywy z 14 września 1990 roku o ofertach przejęcia spółki przez wykupienie kontrolnego pakietu udziałowego.

• Dyrektywa o fuzji transgranicznej – propozycja 10. dyrektywy z 14 stycznia 1985 roku dotyczącej fuzji transgranicznej

• Dyrektywa o likwidacji – opracowany projekt wstępny 14. dyrektywy z 1987 roku dotyczącej rozwiązania i likwidacji spółek.

 

Szczególnego typu regulacjami są rozporządzenia, wśród których na uwagę zasługuje:

• Rozporządzenie z 25 lipca 1985 roku o Europejskim Zgrupowaniu Interesów Gospodarczych

• Rozporządzenie z 21 grudnia 1989 roku o kontroli powiązań przedsiębiorstw

• Rozporządzenie z 16 maja 1991 roku o statusie europejskiej spółki akcyjnej

Wewnętrzny Rynek Europejski

Potrzeby Wewnętrznego Rynku Europejskiego zmuszają Wspólnotę do działań zmierzających przede wszystkim do usunięcia różnic prawnych poprzez harmonizację krajowych systemów prawa spółek oraz do stworzenia ponadnarodowych form spółek, które mogłyby działać na całym jej obszarze. Podstawy prawne tych działań zostały stworzone w Traktacie o Wspólnotach Europejskich.
Zbliżanie krajowych systemów prawa spółek jest działaniem najbardziej istotnym, a to ze względu na potrzebę stworzenia we Wspólnocie stosunków podobnych do tych, jakie obowiązują na rynku wewnętrznym. Urzeczywistnieniu swobody podejmowania działalności gospodarczej służy art.54 ust.3 lit. g TWE nakładający na organy Wspólnoty obligację do „koordynowania w niezbędnym zakresie przepisów ochronnych, które w interesie wspólników oraz osób trzecich są przewidziane w państwach członkowskich w odniesieniu do spółek w rozumieniu art. 58 ust. 2 TWE i służą równorzędnemu ukształtowaniu tych przepisów”. Przytoczenie art. 58 ust. 2 TWE wymaga wyjaśnienia pojęcia spółki, jakie obowiązuje w prawie europejskim. I tak za spółki uznawane są „spółki prawa cywilnego i prawa handlowego, łącznie ze spółdzielniami oraz pozostałymi osobami prawnymi w sferze prawa publicznego i prywatnego, z wyjątkiem tych, które nie realizują celu zarobkowego”. Tak, więc zakres podmiotowy EPS ogranicza się jedynie do wybranych elementów spółek kapitałowych (akcyjna, komandytowo-akcyjna, z ograniczoną odpowiedzialnością), zaś poza jego regulacją znajdują się spółki osobowe (jawne, partnerskie, komandytowe). TWE zawiera w swej treści także inne możliwości usuwania różnic prawnych, czego przykładem może być art. 100 przewidujący „zbliżanie tych przepisów prawnych państw członkowskich, które oddziałują bezpośrednio na tworzenie lub funkcjonowanie Wspólnego Rynku”. Podobne znaczenie ma art. 100a przewidujący „środki w celu zbliżania tych przepisów prawnych i aktów administracyjnych, których przedmiotem jest tworzenie i funkcjonowanie rynku wewnętrznego”, aczkolwiek wyraźnie tylko o tyle, o ile Traktat „nie stanowi inaczej”.

Instrumenty prawne

Podstawowym instrumentem prawa WE w dziedzinie zbliżania prawa jest dyrektywa, która dla tworzenia EPS ma zasadnicze znaczenie. Zgodnie z art. 189 ust. 3 dyrektywa „jest wiążąca odnośnie zamierzonego skutku, w odniesieniu do każdego państwa członkowskiego, do którego jest skierowana, zostawiając jednak władzom krajowym wybór formy i metod”. Dyrektywa nie tworzy, zatem formalnego prawa jednolitego, jedynie stanowi podstawę do zmiany krajowych porządków prawnych tak by ich regulacje były przedmiotowo równoważne pod względem skutków”.

Akty prawne, dyrektywy i rozporządzenia

Innym „środkiem” służącym zbliżaniu prawa są rozporządzenia, które mają „zastosowanie ogólne” oraz „obowiązują w całości i stosuje się je bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich” (art. 189 ust. 2). Wynika stąd, iż rozporządzenia nie mają statusu prawa krajowego, lecz status prawa Wspólnot, co z kolei oznacza, iż jest ono właściwe jedynie tam, gdzie istniejący w państwach członkowskich stan prawny może zostać zmieniony bez przekształcania norm krajowych”. Ponieważ Europejskie Prawo Spółek pozostaje nadal prawem krajowym, każda spółka we Wspólnocie musi podlegać porządkowi prawnemu określonego państwa członkowskiego. O tym zaś, któremu prawu krajowemu spółka podlega, decydują normy kolizyjne międzynarodowego prawa spółek. Ponieważ są one częścią składową krajowych porządków prawnych państw członkowskich muszą one być ukształtowane tak by spełniały wymagania swobody prowadzenia działalności gospodarczej i swobody świadczenia usług. Oznacza to, iż prawo kolizyjne państw członkowskich musi zagwarantować, że spółki mające według prawa państwa członkowskiego zdolność prawną lub mogące być podmiotami praw i obowiązków, posiadają także tę zdolność na obszarze Wspólnoty. Prócz tego spółki muszą też mieć możliwość korzystania ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej oraz przeniesienia swojej centrali z jednego państwa członkowskiego do drugiego. Wreszcie musi też być możliwa koncentracja przedsiębiorstw poszczególnych państw członkowskich ponad ich granicami w ramach nowego przedsiębiorstwa, czyli po prostu musi być możliwa fuzja spółek.

Ujednolicenie prawa spółek w UE

Zadaniem Wspólnoty, prócz zbliżania krajowych systemów prawa spółek, jest tworzenie ponadnarodowych form spółek, jako instrumentu organizacyjnego umożliwiającego budowę struktur przedsiębiorstw na obszarze Wspólnoty. W związku z tym Wspólnota rozpoczęła prace nad dostosowaniem struktur przedsiębiorstw działających na obszarze Unii Europejskiej do „transgranicznej działalności gospodarczej”, co z kolei doprowadziło do sporządzenia kilku propozycji dotyczących ustanowienia Stowarzyszenia Europejskiego, Spółdzielni Europejskiej i Europejskiej Spółki Wzajemnej. Wysiłki Wspólnoty dotyczą także ustanowienia norm organizacyjnych, umożliwiających transgraniczną współpracę przedsiębiorstw, które jednocześnie pozostawałyby samodzielne, a poza tym koncentrują się na ułatwieniu transgranicznych procesów restrukturyzacyjnych przedsiębiorstw polegających w szczególności na dokonywaniu fuzji lub formowaniu koncernu.
Artykuł 7a Traktatu Rzymskiego w brzmieniu ustalonym w Maastricht stwierdza, że:

„Rynek wewnętrzny obejmuje obszar bez granic wewnętrznych, na którym zgodnie z postanowieniami niniejszego Traktatu zostaje zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału”. Celem Wspólnoty jest m.in. wspieranie w całej Wspólnocie harmonijnego, zrównoważonego rozwoju gospodarczego, oraz utworzenie wspólnego rynku i unii gospodarczo-walutowej /art.2/.

Dla realizacji tych celów Traktat wymienia obszary, w których przewidziana jest działalność organów Wspólnoty. Jednym z nich jest zbliżenie regulacji prawnych państw członkowskich w stopniu koniecznym dla funkcjonowania wspólnego rynku. /art. 3(4)/
Program rynku wewnętrznego został zakreślony przez Komisję Europejską w 1985 roku w tzw. Białej Księdze. Jednolity Akt Europejski (1986r.) przewidywał zakończenie realizacji tego programu do 31 października 1992 roku. Termin ten nie został dotrzymany.
Funkcjonowanie rynku wewnętrznego opiera się na zagwarantowaniu czterech swobód, przepływu: osób, towarów, usług i kapitału. Członkami Wspólnot są państwa o dwóch zasadniczo różniących się kulturach prawnych: anglosaskiej (Wielka Brytania i Irlandia) oraz kontynentalnej.Konieczność ułatwienia obrotu gospodarczego wewnątrz Wspólnot, dążenie do stworzenia rynku wewnętrznego opartego na wyżej wymienionych swobodach, uczyniły niezbędnymi zbliżenie ustawodawstw państw członkowskich poprzez przyjęcie wspólnych dla nich standardów prawnych realizujących cele zakreślone w Traktacie. Szczególnie ważnym okazało się zapewnienie podobnych warunków dla działania podmiotów gospodarczych, które najczęściej są tworzone w formie spółek prawa handlowego. Nie oznacza to żeby ustawodawstwa państw członkowskich odnoszące się do prawa spółek różniły się diametralnie. Wręcz odwrotnie, spośród całości systemowej prawa prywatnego, prawo spółek wykazuje najbardziej podobieństwo między ustawodawstwami państw członkowskich.

Działanie w obszarze europy i świata

Intensyfikacja działalności i ekspansja spółek poszerzyły zakres ich aktywności na rynki międzynarodowe. By ułatwić możliwość działania spółek na obszarze wspólnego rynku zrodziła się potrzeba stopniowej minimalizacji różnic dotyczących tworzenia i działania spółek w prawodawstwach państw członkowskich. Przyjęcie wspólnych standardów prawnych zwiększa bezpieczeństwo obrotu, zapewnia większą przejrzystość prawa, a przede wszystkim jest elastycznym instrumentem ułatwiającym podjęcie i prowadzenie przez spółki działalności gospodarczej opartej na zasadzie równości podmiotów i na zakazie dyskryminacji na całym terytorium Wspólnotowym.
Swoboda prowadzenia działalności gospodarczej polega na eliminacji barier stworzonych przez narodowe systemy prawne. Bariery takie mogłyby uniemożliwiać, bądź utrudniać prowadzenie takiej działalności przez spółki pochodzące z innego państwa członkowskiego. Swoboda zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej obejmuje swoim zakresem tak szerokie spektrum działań jak: zakładanie filii, oddziałów, agencji, prawo dostępu do sądów, dostępu do różnych form finansowania, pełną zdolność do czynności prawnych, prawo dostępu do subsydiów rządowych, wszystko to w oparciu o brak dyskryminacji ze względu na narodowość. Swoboda ta opiera się na zasadzie traktowania narodowego, czyli traktowania ani gorszego, ani lepszego aniżeli spotyka to osoby fizyczne lub prawne państwa przyjmującego. Takie traktowanie ma na celu wyrównanie szans w zakresie dostępu do rynków, przez podmioty zarówno krajowe, jak i pochodzące z innego państwa członkowskiego. Państwo członkowskie nie może uzależniać podjęcia działalności na swoim terytorium przez spółkę pochodzącą z innego państwa od pozwolenia lub też specjalnej koncesji.

Traktat o spółkach

Traktat przyznaje spółkom oraz osobom fizycznym prawo do korzystania ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej. Problemem jednakże jest określenie narodowości spółki. Artykuł 58 Traktatu stanowi, że spółka zarejestrowana ma być zgodnie z ustawodawstwem któregokolwiek z państw członkowskich i ma mieć swoją siedzibę statutową, zarząd, bądź główne przedsiębiorstwo na terenie Wspólnoty.
Swoboda w zakresie poruszania się obywateli i spółek różni się znacznie. Osoby fizyczne przekraczają granice, mogą podjąć pracę na terytorium innego państwa członkowskiego, natomiast spółki musiałyby przenieść swoją główną siedzibę na terytorium innego państwa członkowskiego. Takie przeniesienie nie jest jednak łatwe. Zasada swobodnego prowadzenia działalności gospodarczej nie byłaby możliwa do urzeczywistnienia gdyby zachowane zostały różnorodności w porządkach prawnych państw członkowskich dotyczące prawa spółek.

Podstawą harmonizacji prawa spółek są przepisy Traktatu. Próbę harmonizacji prawa spółek podjęto również w oparciu o umowy międzynarodowe, zawierane na podstawie artykułu 220 Traktatu. Artykuł ten stanowi, że „państwa członkowskie w razie potrzeby podejmą rokowania między sobą w celu zapewnienia swoim obywatelom między innymi: wzajemnego uznawania spółek lub firm w rozumieniu art. 58 {2}

Traktatu, zachowania osobowości prawnej, przeniesienia siedziby z jednego kraju do innego, oraz możliwości łączenia się spółek i firm podlegających prawu różnych państw” artykuł 220 {4}.

Głównym celem harmonizacji na podstawie umowy międzynarodowej w tym obszarze było usunięcie norm kolizyjnych dotyczących spółek. Harmonizacja prawa spółek na szczeblu wspólnotowym ma natomiast w swoim założeniu służyć eliminacji „efektu Delaware”, czyli ucieczki spółek z krajów o mniej sprzyjającym dla nich ustawodawstwie do krajów, gdzie wymogi prawne są bardziej liberalne i korzystne.
Artykuł 189 Traktatu stwierdza, że dla wykonywania zadań wynikających z Traktatu, „Parlament Europejski działający wspólnie z Radą, Rada oraz Komisja wydaje rozporządzenia, dyrektywy, podejmuje decyzje, wydaje zalecenia i wyraża opinie”. Normami wiążącymi są: rozporządzenia dyrektywy oraz decyzje. Nas interesują jedynie rozporządzenia i dyrektywy.
Harmonizacja prawa spółek w Traktacie Rzymskim opiera się na artykule 54{3}g, na jego podstawie przewiduje się możliwość wydawania dyrektyw, zmierzających do „koordynacji postanowień wymaganych przez prawa państw członkowskich dla ochrony wspólników i osób trzecich, aby ujednolicić te gwarancje w obrębie Wspólnoty”. Interpretacja tego artykułu jest przedmiotem kontrowersji. Nie bardzo, bowiem wiadomo, kim są owe osoby trzecie. Spór dotyczy zwłaszcza czy tymi „osobami trzecimi” są też pracownicy. Interesującym jest również, że spośród uchwalonych dyrektyw tylko jedna – Trzecia Dyrektywa swoją ochroną otacza wspólników.

Dalsze ujednolicenie prawa

W literaturze pojawiły się dwie teorie dotyczące powoływania się na przepis artykułu 54{3}g Traktatu w przypadku podejmowania działań zmierzających do harmonizacji prawa spółek:

• teoria bardziej restrykcyjna głosi, że artykuł ten można wykorzystać jako podstawę harmonizacji tylko w sytuacji gdy bezpośrednio ma służyć ochronie prawa do podejmowania działalności gospodarczej, czyli wtedy gdy chodzi o znoszenie przeszkód utrudniających realizację prawa do swobodnego podejmowania działalności gospodarczej.

• teoria bardziej liberalna pozwala na wykorzystanie tego przepisu przez organy Wspólnoty w przypadku podejmowania działań, które mogę mieć także pośredni związek z ochroną prawa dla swobodnego podejmowania działalności gospodarczej.

Praktyka idzie jeszcze dalej, bowiem organy Wspólnoty traktują Artykuł 54{3} g jako podstawę działań zmierzających do harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich w każdej sytuacji, która służy realizacji celów wspólnotowych.
W doktrynie krytykowano użycie dyrektyw jako instrumentów harmonizacji w dziedzinie prawa spółek. Krytykowano zwłaszcza fakt nieterminowej implementacji dyrektyw do ustawodawstw narodowych. Nieterminowe wdrażanie dyrektyw do krajowych porządków prawnych jest niezgodne z celem, jakiemu mają one służyć. Uniemożliwia to, bowiem osiągnięcie równych standardów dla wszystkich państw członkowskich w materii objętej regulacją i prowadzi do dyskryminacji w zakresie ochrony wspólników i osób trzecich.
Krytykuje się również sposób regulacji w sensie technicznym, dokonując podziału dyrektyw na:

• Dyrektywy pierwszej generacji, to jest Pierwsza i Druga Dyrektywa, które są bardzo szczegółowe i nie zostawiają wiele swobody państwom członkowskim, jeśli chodzi o wybór metody implementacji do krajowych porządków prawnych.

• Dyrektywy drugiej generacji -to pozostałe dyrektywy, które pozostawiają państwom członkowskim więcej swobody w zakresie doboru form i sposobów wdrażania. (Czwarta Dyrektywa zawiera 41 opcji zależnych od państw członkowskich i 35 zależnych od samej spółki).

Krytyka zarzuca metodzie harmonizacji prawa spółek, za pomocą dyrektyw, że wpływa ona blokująco na rozwój prawa spółek w państwach członkowskich.

Podjęcie działalności ustawodawczej przez organy Wspólnoty wyłącza na danym polu kompetencje państw członkowskich do stanowienia aktów prawnych, które byłyby sprzeczne z przepisami Wspólnotowymi {doktryna zajętego pola}. Procedura wydawania wspólnotowych aktów prawnych jest procesem długotrwałym. Nie wydaje się jednak by miała on blokować rozwój prawa spółek w państwach członkowskich, a co za tym idzie, wstrzymywać rozwój gospodarczy. Należy za to zauważyć, że harmonizacja prawa spółek na płaszczyźnie wspólnotowej oparta na kompromisie pomiędzy rozwiązaniami prawnymi różnych państw, może raczej wzbogacać, ożywiać krajowe systemy prawne stymulując ich modernizację. Za przykład posłużyć może rozwój prawa do pełnej i stałej informacji w sprawach, które poprzednio stanowiły chronione tajemnice firmy. Zagadnienia te stały się przedmiotem regulacji.

BIBLIOGRAFIA

1. Prawo Wspólnot Europejskich. Dokumenty i Orzecznictwo, Władysław Czapliński, Rudolf Ostrihansky, Anna Wyrozumska (redakcja), II wydanie, Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1994
2. Dokumenty Wspólnot Europejskich, Anna Przyborowska – Klimczak, Ewa Skrzydło – Tefelska (opracowanie), Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 1994
3. Komentarz do Układu Europejskiego, Cezary Banasiński, Jerzy Andrzej Wojciechowski (redakcja naukowa), Biblioteka Europejska, URM Biuro ds. Integracji Europejskiej i Pomocy Zagranicznej Warszawa 1994
4. Jan Galster, Cezary Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu, COMER, Toruń 1995
5. J. Barcz, A. Koliński, Jednolity Akt Europejski. Zagadnienia prawne i instytucjonalne, Warszawa 1991
6. W. Weidenfeld, W. Wessels, Europa od A do Z. Podręcznik integracji europejskiej, Gliwice 1996
7. Jan Galster, Cezary Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu, COMER, Toruń 1995
8. J. Barcz, A. Koliński, Jednolity Akt Europejski. Zagadnienia prawne i instytucjonalne, Warszawa 1991
9. Gérard Druesne, Prawo materialne i polityki Wspólnot i Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996
10. Coen Lenaerd, Piet van Nuffel, Podstawy prawa europejskiego, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998
11. Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porządkach prawnych, Cezary Mik (redakcja), TNOiK, Toruń 1998
12. Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie. Prawo spółek, Marek Safjan (redakcja), Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Oficyna Naukowa, Warszawa 1996
13. Andrzej W. Wiśniewski, Prawo o spółkach, Biała Księga. Polska – Unia Europejska. Opracowani i Analizy, Seria: Prawo ? 8, URM Biuro ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, Warszawa 1996
14. Andrzej Szumański „Europejskie Prawo Spółek” w „Prawo Spółek” pod red. Stanisława Włodyki, Kraków 1996
15. Józef Frąckowiak, „Źródła i formy harmonizacji prawa spółek w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej” Acta Universitatis Wratislaviensis No 1653, wspólnoty Europejskie, wybrane zagadnienia prawne, część ST
16. Andrzej Szajkowski „Harmonizacja polskiego prawa spółek z prawem Wspólnot Europejskich” Studia Prawnicze 1-4 1996
17. M.A.Dauses, Prawo gospodarcze Unii Europejskiej, Warszawa 1999

Źródło praca z Uniwersytet Wrocławski Podyplomowe Studium Prawa i Gospodarki Unii Europejskiej
Autor: Tomasz Rydzak Wrocław 2002